Wpływ czynników fizjologicznych i patologicznych na działanie leków (indywidualizacja farmakoterapii)

Każdego roku w Polsce odnotowuje się liczne, powtarzające się przypadki niewłaściwego wyboru postaci farmaceutycznej lub drogi podania leku. W tej lekcji w oparciu o praktykę omówimy najczęstsze przyczyny powstawiania takich krytycznych sytuacji.

Leki mogą być przyjmowane różnymi drogami, jednak ich los w organizmie jest zawsze identyczny i przebiega w ściśle określony sposób. Najpierw dochodzi do uwolnienia substancji czynnej z postaci farmaceutycznej (z wyjątkiem podania leków drogą parenteralną, ponieważ w tym wypadku lek występuje w postaci wolnej). Następnie do jej wchłaniania (absorpcji) w pierwszym możliwym miejscu, w którym są odpowiednie do tego warunki (odpowiednie pH, ukrwienie, wielkość powierzchni chłonnej, itp.). Następnie lek ulega dystrybucji (rozmieszczeniu) w organizmie. Wszystkie te procesy mają jednak jeden cel – usunąć substancję egzogenną, dlatego na koniec lek podlega eliminacji. Zanim jednak zostanie wydalony, musi zostać odpowiednio przekształcony – zmetabolizowany.

Do czynników niegenetycznych mogących wpływać na występowanie różnicy międzyosobniczych należy zaliczyć: wiek, płeć, masę ciała, ogólny stan kliniczny chorego, obciążenie chorobami współistniejącymi, styl życia (przestrzeganie zaleceń terapeutycznych, nikotynizm, alkoholizm itp.).

Najbardziej istotnym czynnikiem, mającym wpływ na występowanie międzyosobniczych różnic w odpowiedzi na farmakoterapię jest stwierdzenie uwarunkowanego genetycznie polimorfizmu genów kodujących enzymy uczestniczące w procesach biotransformacji leków. Prawdopodobieństwo wystąpienia niebezpiecznych działań niepożądanych jest szczególnie wysokie w przypadku stosowania przez pacjenta obciążonego taką odmiennością farmakogenetyczną leku o niskim indeksie terapeutycznym (IT).

Przyjmuje się, że wiek geriatryczny dotyczy osób, które ukończyły 65 lat. Opracowanie planu bezpiecznego leczenia takiego pacjenta wciąż stanowiogromne wyzwanie we współczesnej farmakoterapii, ponieważ procesowi starzenia towarzyszy szereg zmian fizjologicznych wpływających na zmianę parametrów farmakokinetycznych oraz farmakodynamicznych.

Klinicyści często używają pojęcia „bariera łożyskowa”, mając na myśli warstwę komórek łożyska oddzielającą układ krążenia matki od układu krążenia płodu. Zapobiega ona mieszaniu się krwi z obydwóch układów. Jak sama nazwa sugeruje, powinna ona zabezpieczać płód przed czynnikami zewnętrznymi (np. toksynami) znajdującymi się w krążeniu matki. Niestety jak się okazuje często stwarza to mylne poczucie bezpieczeństwa, ponieważ zdecydowana większość leków przyjmowanych przez kobiety ciężarne pokonuje barierę łożyskową przedostając się do krążenia płodu poprzez żyłę pępowinową i wykazując efekt farmakologiczny, a czasem wręcz teratogenny dla płodu.

Badania naukowe wskazują jednoznacznie, że aktywność fizyczna może wywierać istotny wpływ na metabolizm leków, predysponując do występowania różnic międzyosobniczych w ich działaniu. Zmiany mogą być widoczne już na etapie wchłaniania preparatów podanych przezskórnie, podskórnie i domięśniowo - można się spodziewać ich nasilonej absorpcji, w wyniku zwiększonego przepływu krwi w tkankach.